Tarihten bugüne Kırım sorunu
Prof. Dr. Süleyman Kızıltoprak’ın köşe yazısı:
Çariçe II. Katerina, “Rusya’nın tacındaki en güzel incisi Kırım’dır” diyerek Osmanlılar’ın Akyar liman kentinde bir deniz üssü kurdu, burayı Sivastopol olarak isimlendirdi. bu biçimdece, bölge Rus İmparatorluğu’nun sembolü olmaya başladı. Rus Çarlığı vaktinde Kırım yarımadası, Rusya’nın öteki bölgelerinden daha fazla Ruslaştırma siyasetinin baskısı altında kaldı. Savaş ve barış vaktinde farklı münasebetlerle Kırım’dan ayrılmaları teşvik edilen Tatarlar ağır olarak Osmanlı topraklarına göç etmeyi sürdürdü. Bu durum demografinin Ruslar lehine değişmesine niye olurken tarım ve hayvancılık başta olmak üzere Kırım’ın ekonomik yapısını bozmuştur.
Karadeniz’in kuzeyinde 26 bin 140 kilometrekarelik lik yüzölçümüyle yer alan Kırım doğu hudutlarıyla Azak Denizi’yle bütünleşmiş bir yarımadadır. Bahçesaray, Akmescit, Karasubazar üzere tarihi kentleri güneybatıdan kuzeydoğuya uzanan dağların kuzey yamaçlarındaki ırmak havzalarında kurulmuştur. Kefe ile Akyar içindeki kıyı kısmı pek gelişmiştir.
Denizcilik ve ticaret yanında ikliminin bakılırsace elverişli olması Asya halkları ve Akdeniz etrafındaki halkları kendisine çekmiştir. Kimmerler, Eski Yunan, İskitler, Gotlar, Hunlar, Hazarlar, Kiev Rusları, Bizans, Bulgarlar, Kıpçaklar, Moğollar, Altın Orda Tatarları, Kırım Hanlığı, Osmanlılar ve Ruslar adayı egemenlikleri altında tuttular. XI. Asrın sonlarında Hazarların hakimiyet alanından çıktıktan daha sonra bile Kırım’da Azak havzasını kapsayan Hazarya isminde bir Türk devleti vardı. Kırım’ın kıyı kentlerinin bir kısmında XIII. asırda Venedik ve XIV. asırda Ceneviz egemenliğini geçerli oldu. Bu ortada Alaeddin Keykubat (1220-1237) vaktinde Kırım’ın en kıymetli ticaret kenti Suğdak ele geçirildi. 1239’da Moğol ordusu Batu Han liderliğinde Kırım’ı ele geçirdiğinde ona karşı koyanlar Kıpçaklar, Bulgarlar, Başkırtlar ve Aslar idi. Bundan daha sonra Altın Orda hakimiyeti başladı. Etnik Kırım kimliği bu sırada güçlendi ve İslamiyet yaygınlaştı. Etnik bir küme olarak Kırım Tatarları, VIII. yüzyıldan itibaren Kırım’a yerleşen Türk halklarının karışımından gelmektedirler. Mısır Memluk Devleti ile Kırım içindeki ticaretin nişanesi olarak Kırım’ın merkezi kentlerinden Solhat’ta Sultan Baybars Camii yapıldı. ondan sonrasında da Özbek Han Camii, Hacı Mehmed Camii, Hacı Ömer Camii üzere eserler inşa edildi. Ayrıyeten Mimar Sinan’a atfedilen Tatar Han Camii, Cuma Camii ve Nureddin Sultan Camii yapıldı.
1395’de Timur’un Moğol Altın Orda ordusunu yok etmesinden daha sonra doğan güç boşluğundan sıyrılmak için Kırım Tatarları, 1441’de Cengiz Han’ın soyundan gelen Hacı Giray Han liderliğindeki Kırım Hanlığı’nı kurdular. Kırım kıyılarındaki ticaret kasabaları vasıtasıyla Cenevizliler hem Osmanlı tıpkı vakitte Kırımlılar için önemli tehditler oluşturuyordu. 1475 yılında Fatih döneminde Gedik Ahmed Paşa Kefe ve kıyıdaki öteki ticaret kasabalarını denetim altına aldı. bu vakitten itibaren Kırım Hanlığı, Osmanlıların Kırım’daki egemenliğini kabul etti. Kırım Tatarları ve Osmanlı Devleti’nin yakın alakaları, iki temel faktörle izah edilebilir: Birincisi jeopolitik zorunluluktur, ikincisi ise emsal siyasal görüşü oluşturan etnik köken, lisan ve din vb. ortak özelliklerdir. Mengli Giray’ın üçüncü saltanatı (1478-1514) sırasında Osmanlı ile Kırım Hanlığı içindeki ilgiler çok değerli hale gelmiştir. O denli ki, Yavuz Sultan Selim 1512’de Osmanlı tahtına otururken kayınbabası Mengli Giray’ın askerî dayanağını almıştır.
Kırım Hanlığı’nın Osmanlı Devleti’ne dahil olduğu yaklaşık üç asır (1475-1774) boyunca, Karadeniz kıyılarına inmeye çalışan Polonya-Litvanya ve Moskova üzere güç merkezlerine karşı ortak savunma siyaseti izlenmiştir. Kırım Tatarları, askerî seferler sırasında gönderdiği birliklerle Osmanlı’ya önemli katkı sunuyordu. Osmanlılar’ın Avusturya ve İran’la giriştiği savaşlarda olduğu üzere devletin kuzey kanadının düşman akınlarına karşı seferlerinde de Kırım kuvvetlerinin Osmanlı ordusuna büyük dayanağı olmuştur. Öbür taraftan İstanbul’un muhtaçlığı olan tahıl, et ve süt mamüllerinin tedarik merkezlerinden biri de Kırım Hanlığı’dır.
Osmanlılar Avrupa’da güç kaybederken, Rusya güç kazandı. Rusya’nın yayılması Türkler ve Kırımlılar aleyhine oldu. 1700 yılında İstanbul’da Osmanlı Devleti ile Karlofça Antlaşması’nı Rusya galip devlet olarak imzalarken Kırım Hanlığı’na haraç vermemeyi muahedenin kaidelerinden biri yaptı. Ayrıyeten Azak kalesini ele geçiren Rusya Karadeniz’e indi. Bunun yanında Kırım’daki iç istikrarsızlık Hanlığı zayıflattı. 1768-1774 Osmanlı-Rus savaşının kaybı Kırım’ı İstanbul’dan ayırdı. Gerçekten 1783’te Rusya yarımadayı işgal ederek Hanları Moskova’ya bağladı.
Taçtaki en uygun inci Kırım
Çariçe II. Katerina, “Rusya’nın tacındaki en düzgün incisi Kırım’dır” diyerek Osmanlılar’ın Akyar liman kentinde bir deniz üssü kurdu, burayı Sivastopol olarak isimlendirdi. bu biçimdece, bölge Rus İmparatorluğu’nun sembolü olmaya başladı. 1853-1856 Kırım Savaşı Osmanlı Devleti’nin diplomatik başarısı ile Rusya ile Avrupa içindeki bir savaşa dönüştü. Savaş görünüşte Kudüs’teki Hristiyan mezheplerince kutsal kabul edilen yerlerde ortaya çıkan problemler çerçevesinde Katoliklerin hamisi Fransa ve Ortodoksların hamisi olduğunu sav eden Rusya’nın uzlaşmaz tavrı niçiniyle çıktı. Rusya, Osmanlı Devleti’nden istediklerini alamayınca savaş açtı. Fransa ve İngiltere Osmanlı yanında savaşa katıldı. Lakin savaş her iki tarafça da makûs yönetildi ve 1856’da Rusya’nın Osmanlı İmparatorluğu’ndan aldığı toprakları geri vermesini talep eden Paris Antlaşması’nın imzalanmasıyla bitmiş oldu. Muahede ayrıyeten Karadeniz bölgesindeki Rus deniz ve askeri varlığını da 20 yıl mühletle ortadan kaldırdı. Buna karşın, Kırım Tatarlarının yarımadadaki varlıkları tehdit olarak görülmeye devam etti. Rus Çarlığı vaktinde Kırım yarımadası, Rusya’nın başka bölgelerinden daha fazla Ruslaştırma siyasetinin baskısı altında kaldı. Savaş ve barış vaktinde farklı münasebetlerle Kırım’dan ayrılmaları teşvik edilen Tatarlar ağır olarak Osmanlı topraklarına göç etmeyi sürdürdü. Bu durum demografinin Ruslar lehine değişmesine niye olurken tarım ve hayvancılık başta olmak üzere Kırım’ın ekonomik yapısını bozmuştur.
Kırım’ın Türk dünyasına tesiri
19. yüzyılın sonlarında Moskova’da uygulamaya konan yenileşme siyasetlerinin Kırım’a da olumlu yansımaları olmuştur. Ruslar 1883 yılına geldiklerinde Türkistan coğrafyasını büyük ölçüde kararları altına aldılar. Güney Türkistan’ın bir kesimi olan Afganistan üzerine ordularını sevk planlarını uygulamaya koydular. Afgan topraklarında İngilizlerle hakimiyet uğraşına girmeden kendilerine atfedilen sevimsiz sıfatlardan kurtulmak için sempatik bulunacak yaklaşımlara gereksinimleri vardı. Bu siyasal ortamda Türklere yönelik yumuşama siyasetlerinin önünü açtı. Bu süreçte Kırım aydınları da umutlandı. 1883’te Bahçesaray’da İsmail Beyefendi Gaspıralı (1851-1914) “Tercüman” gazetesini çıkarmaya başladı. Daha birinci nüshasında Rusya’da yaşayan Müslüman Türkleri yeniliklere açık olmaya davet etti. İslam’ın çağdaşlaşması, Müslüman dünyasında bayanların eşitliği ve basında kullanılmak üzere tek bir Türk lisanının kullanılması, lisanda işte, fikirde birlik davetinde bulundu.
Kırım’ın statüsü SSCB’nin kuruluşu ve dağılmasında ağır olarak tartışıldı. Başka bir tabirle Çarlık çöktüğünde ve SSCB dağıldığında Kırım için üç seçenek vardı: Kırım’ın bağımsızlığı, Kırım’ın bir Ukrayna devleti ortasında özerkliği ve Rusya’ya katılması. Birinci şık Moskova ve Kiev tarafınca hiç bir biçimde kabul edilmedi. İkinci ve üçüncü şıklar ise art geriye gündeme alındı. Kırım 1941’den 1944’e kadar Nazilerin işgali altındaydı ve Almanların işgal ettiği öbür topraklarda olduğu üzere ulusal bölünme ve etnik çatışmaları kışkırtma siyaseti da uygulandı. Kırım Tatarları bu süreçte büyük ziyan gördü. Bir totaliter rejim, Tatarları öteki bir totaliter rejimle iş birliği yapmak ve ihanetle suçladı.
1944 sürgünü
Kırım 12 Mayıs 1944’de Sovyet denetimine girince Stalin, Nazilerle işbirliği suçlamasıyla Kırım Tatarlarını ve öteki azınlıkları toplu cezaya çarptırıp sürgün etti. Resmi sayılara nazaran 188 bin Kırım Tatarları evvela sürgün edildi. Akabinde Haziran 1944’te yarımadadaki Rumlar (14 bin), Ermeniler (11 bin) ve Bulgarlar (12 bin) sürüldüler. Rusya’nın resmi sayılarına göre 1945-1950 senelerındaki sürgünde 32 bin 107 kişi öldü. Rusya ve Ukrayna’dan sevk edilen Ruslar onların yerlerine yerleştirildi
Kırım Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Haziran 1945’te kaldırıldı ve Rusya Sovyet Federasyonu Sosyalist Cumhuriyeti (RSFSR) Oblastı (vilayeti) statüsüne indirilerek direkt Moskova’ya bağlandı. 1954’te ise Kırım’ın statüsünde sürpriz bir dönüş oldu. Kırım 19 Şubat 1954’te RSFSR’den Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne devredilmesi sonucu ilan edildi. Rusya ile Ukrayna’yı birleştiren 1654 tarihindeki Pereislav mutabakatının 300. Yıldönümünü kutlayan dostça bir jest olarak yapıldı. Bu jestin sebebini birinci vakit içinderda, SSCB önderi Kruşçev’in Ukrayna kökenli bulunmasına bağlayarak ortasından geldiği ulusu ödüllendirmek olarak açıklayanlar oldu. İkinci olarak, Stalin daha sonrası sistemi tamir etmek, haksız ve zalimce uygulanan geçmiş devir siyasetlerinin yol açtığı yaraları sarmak olarak da yorumlayanlar olmuştur.
1991’de SSCB’nin dağılmasından daha sonra Kırım’daki atmosfer karmaşıktı, birfazlaca Rus yanlısı ve ayrılıkçı hareket ortaya çıktı ve Kırım’ın bağımsızlığını yahut Rusya ile entegrasyonunu yaymaya başladı.
Moskova ve Kiev içindeki birinci gerçek tansiyon, Karadeniz Filosunun çözülemeyen sıkıntıları niçiniyle 1992’de meydana geldi. Bununla eş vakitli olarak Kırım’da yarımadanın statüsünü değiştirme hareketi ortaya çıktı. Kimi Rus siyasetçiler 1954 tarihindeki Kırım’ın Ukrayna’ya Geçişi Maddesi’nin değiştirilmesini tartışmaya açtı.
1992-1995 yılları içindeki tartışmaların odağında Ukrayna’nın dağılacağı, Kiev’de Rusya’ya karşı düşmanca bir rejimin kurulması hatta, Kırım’ın elden çıkacağı ve bağımsız olacağı korkusu vardı. Öte yandan, Ukrayna idaresi Rus hükümeti’nin kelam konusu dehşetlerinin farkında olduklarını gösterdiler. Ülkede istikrarı ve bütünlüğü sağlamak için Rusya ile ahenge ehemmiyet verdiklerini ilan ettiler. Bundan daha sonra, Yeltsin Ukrayna’daki yetkililere faal olarak takviye vermeye başladı. Moskova’da Ukrayna ile dostça ilgilerin Kırım bölgesine sahip olmaktan daha avantajlı olduğuna dair yorumlar yapıldı.
Yeltsin ve Ukrayna başkanı Kravchuk içindeki görüşmelerde Kırım ve Karadeniz Filosu konusunda mutabakat sağlandı. Kırım Ukrayna’da kalırken Karadeniz Filosu iki ülke içinde paylaşıldı. Ekim 1992’de Yalta’da filonun üç yıl boyunca ortak denetimi için mutabakat imzalandı. Ukrayna hükümetini meşgul eden bir bahis da anavatanlarına dönmeye başlayan Kırım Tatarlarıydı. 1987 yılı nüfus sayımına nazaran, yarımadanın 2 milyonu biraz geçen nüfusu ortasında yalnızca 17 bin 400 Kırım Tatarı vardı. Kırım Tatarları sürgünden dönüş hakkını aldıklarından itibaren bir anda nüfusları 135 bin bireye yükseldi. Ukrayna siyaseti Kırım Tatarlarının geri dönmesinden yanaydı, lakin hükümet Kırım Tatarlarından bu yana ortaya çıkan problemleri gerektiği üzere yönetemedi. Tatarlar cetlerinin tapulu topraklarına yerleşmekte ve iş bulmakta kuvvetlik çekiyorlardı ve bu yüzden ömür şartları hiç düzgün değildi. Her şeye karşın Kiev, Tatarları Rus yanlısı hareketlere karşı kendi yanında görüyordu.
Rusya’nın Kırım’ı ilhakı
1994-1996 Çeçen savaşında Rusya istediği sonuçları elde edemedi. Bundan daha sonra mümkün ayrılıkçı hareketlere karşı önlemler almanın gerekli olduğu kararına vardı. 2003 yılında Çeçenistan’ı denetim altına alan Putin, Kırım ve Ukrayna siyasetine yük verdi. Fakat, Ukrayna-Rus münasebetlerinde dönüm noktası, 2004 yılında Ukrayna’da gerçekleşen Turuncu İhtilal oldu. Turuncu renk, Viktor Yuşçenko ve Yulia Timoşenko’nun Rusya aksisi AB ve NATO yanlısı muhalefet hareketinin simgesiydi. Rusya yanlısı Viktor Yanukoviç’in Kasım 2004’teki cumhurbaşkanlığı seçimlerini zaferle ilan etmesi, başkentte ve Ukrayna’nın Turuncu ihtilal olarak bilinen öteki bölgelerinde halk protestolarına yol açtı. Ülke Batı yanlısı ve Rusya yanlısı partilerin uzlaşmaz tavırları niçiniyle o günden bugüne istikrarsızlıklar yaşamaya devam etti. İktidar iki ana akım içinde el değiştirmeye başladı. Turuncu devrimciler iktidara geldiklerinde “özgürlük ve Batı demokrasisi standardına ulaşmak” üzere telaffuzları Kırım siyasetinde ve Kırım Tatarlarının ömründe rastgele bir değişiklik getirmedi. Kırım Tatar Millet Meclisi Lideri Mustafa Cemiloğlu Rusya’ya yönelik olumsuz anıları niçiniyle Yuşçenko’nun yanında yer alma sonucu aldı. Kırım Tatarları mahallî idarede Tatarların temsili ve Kırım Tatar lisanının Kırım’da resmi statü kazanmasını istedi. Mustafa Cemiloğlu’nun 2005’te Yuşçenko ile görüşmesinden daha sonra bile bu bahiste hiç bir ilerleme olmadı.
2012 seçimlerini kazanarak iktidarı tekrar eline geçiren Yanukoviç Rusya ile yakın ilgiler başlatınca muhalefet şovlara başladı. Hakikaten 2014 seçimlerini Batı yanlısı Petro Poroşenko kazanınca Moskova güvenlik telaşlarını açıkça ilan etti. Rusya Kırım’a asker çıkarak evvel işgal etmiş ve çabucak akabinde 18 Mart 2014’te ilhak sonucunı açıklamıştır.
Ukrayna başkanlarının Batı yanlısı tavrından rahatsız olan Rusya, Mayıs 2019’da Volodymyr Zelensky cumhurbaşkanı seçilince yeniden güvenlik tasası yaşamaya başladı. Gerçekten 24 Şubat 2022’de Ruslar ve Ukraynalılar tek millettir tezini lisana getiren Moskova yönetimi Kiev’i işgal için üç istikametten savaş başlattı. Kardeşler içindeki savaş bölgede yeni fay çizgileri oluşturacak derecede tehlikelidir. Üstelik Ukrayna ve Kırım Tatarlarının lehine sonuçlar vermeyeceği açıktır. Kırım Tatarlarının bahtsız öyküsüne Ukraynalılar da ortak olmasın. Gün, barış tarafında olmak ve etnik kökene bakmadan savaştan kaçanlara kucak açma günüdür…
Prof. Dr. Süleyman Kızıltoprak’ın köşe yazısı:
Çariçe II. Katerina, “Rusya’nın tacındaki en güzel incisi Kırım’dır” diyerek Osmanlılar’ın Akyar liman kentinde bir deniz üssü kurdu, burayı Sivastopol olarak isimlendirdi. bu biçimdece, bölge Rus İmparatorluğu’nun sembolü olmaya başladı. Rus Çarlığı vaktinde Kırım yarımadası, Rusya’nın öteki bölgelerinden daha fazla Ruslaştırma siyasetinin baskısı altında kaldı. Savaş ve barış vaktinde farklı münasebetlerle Kırım’dan ayrılmaları teşvik edilen Tatarlar ağır olarak Osmanlı topraklarına göç etmeyi sürdürdü. Bu durum demografinin Ruslar lehine değişmesine niye olurken tarım ve hayvancılık başta olmak üzere Kırım’ın ekonomik yapısını bozmuştur.
Karadeniz’in kuzeyinde 26 bin 140 kilometrekarelik lik yüzölçümüyle yer alan Kırım doğu hudutlarıyla Azak Denizi’yle bütünleşmiş bir yarımadadır. Bahçesaray, Akmescit, Karasubazar üzere tarihi kentleri güneybatıdan kuzeydoğuya uzanan dağların kuzey yamaçlarındaki ırmak havzalarında kurulmuştur. Kefe ile Akyar içindeki kıyı kısmı pek gelişmiştir.
Denizcilik ve ticaret yanında ikliminin bakılırsace elverişli olması Asya halkları ve Akdeniz etrafındaki halkları kendisine çekmiştir. Kimmerler, Eski Yunan, İskitler, Gotlar, Hunlar, Hazarlar, Kiev Rusları, Bizans, Bulgarlar, Kıpçaklar, Moğollar, Altın Orda Tatarları, Kırım Hanlığı, Osmanlılar ve Ruslar adayı egemenlikleri altında tuttular. XI. Asrın sonlarında Hazarların hakimiyet alanından çıktıktan daha sonra bile Kırım’da Azak havzasını kapsayan Hazarya isminde bir Türk devleti vardı. Kırım’ın kıyı kentlerinin bir kısmında XIII. asırda Venedik ve XIV. asırda Ceneviz egemenliğini geçerli oldu. Bu ortada Alaeddin Keykubat (1220-1237) vaktinde Kırım’ın en kıymetli ticaret kenti Suğdak ele geçirildi. 1239’da Moğol ordusu Batu Han liderliğinde Kırım’ı ele geçirdiğinde ona karşı koyanlar Kıpçaklar, Bulgarlar, Başkırtlar ve Aslar idi. Bundan daha sonra Altın Orda hakimiyeti başladı. Etnik Kırım kimliği bu sırada güçlendi ve İslamiyet yaygınlaştı. Etnik bir küme olarak Kırım Tatarları, VIII. yüzyıldan itibaren Kırım’a yerleşen Türk halklarının karışımından gelmektedirler. Mısır Memluk Devleti ile Kırım içindeki ticaretin nişanesi olarak Kırım’ın merkezi kentlerinden Solhat’ta Sultan Baybars Camii yapıldı. ondan sonrasında da Özbek Han Camii, Hacı Mehmed Camii, Hacı Ömer Camii üzere eserler inşa edildi. Ayrıyeten Mimar Sinan’a atfedilen Tatar Han Camii, Cuma Camii ve Nureddin Sultan Camii yapıldı.
1395’de Timur’un Moğol Altın Orda ordusunu yok etmesinden daha sonra doğan güç boşluğundan sıyrılmak için Kırım Tatarları, 1441’de Cengiz Han’ın soyundan gelen Hacı Giray Han liderliğindeki Kırım Hanlığı’nı kurdular. Kırım kıyılarındaki ticaret kasabaları vasıtasıyla Cenevizliler hem Osmanlı tıpkı vakitte Kırımlılar için önemli tehditler oluşturuyordu. 1475 yılında Fatih döneminde Gedik Ahmed Paşa Kefe ve kıyıdaki öteki ticaret kasabalarını denetim altına aldı. bu vakitten itibaren Kırım Hanlığı, Osmanlıların Kırım’daki egemenliğini kabul etti. Kırım Tatarları ve Osmanlı Devleti’nin yakın alakaları, iki temel faktörle izah edilebilir: Birincisi jeopolitik zorunluluktur, ikincisi ise emsal siyasal görüşü oluşturan etnik köken, lisan ve din vb. ortak özelliklerdir. Mengli Giray’ın üçüncü saltanatı (1478-1514) sırasında Osmanlı ile Kırım Hanlığı içindeki ilgiler çok değerli hale gelmiştir. O denli ki, Yavuz Sultan Selim 1512’de Osmanlı tahtına otururken kayınbabası Mengli Giray’ın askerî dayanağını almıştır.
Kırım Hanlığı’nın Osmanlı Devleti’ne dahil olduğu yaklaşık üç asır (1475-1774) boyunca, Karadeniz kıyılarına inmeye çalışan Polonya-Litvanya ve Moskova üzere güç merkezlerine karşı ortak savunma siyaseti izlenmiştir. Kırım Tatarları, askerî seferler sırasında gönderdiği birliklerle Osmanlı’ya önemli katkı sunuyordu. Osmanlılar’ın Avusturya ve İran’la giriştiği savaşlarda olduğu üzere devletin kuzey kanadının düşman akınlarına karşı seferlerinde de Kırım kuvvetlerinin Osmanlı ordusuna büyük dayanağı olmuştur. Öbür taraftan İstanbul’un muhtaçlığı olan tahıl, et ve süt mamüllerinin tedarik merkezlerinden biri de Kırım Hanlığı’dır.
Osmanlılar Avrupa’da güç kaybederken, Rusya güç kazandı. Rusya’nın yayılması Türkler ve Kırımlılar aleyhine oldu. 1700 yılında İstanbul’da Osmanlı Devleti ile Karlofça Antlaşması’nı Rusya galip devlet olarak imzalarken Kırım Hanlığı’na haraç vermemeyi muahedenin kaidelerinden biri yaptı. Ayrıyeten Azak kalesini ele geçiren Rusya Karadeniz’e indi. Bunun yanında Kırım’daki iç istikrarsızlık Hanlığı zayıflattı. 1768-1774 Osmanlı-Rus savaşının kaybı Kırım’ı İstanbul’dan ayırdı. Gerçekten 1783’te Rusya yarımadayı işgal ederek Hanları Moskova’ya bağladı.
Taçtaki en uygun inci Kırım
Çariçe II. Katerina, “Rusya’nın tacındaki en düzgün incisi Kırım’dır” diyerek Osmanlılar’ın Akyar liman kentinde bir deniz üssü kurdu, burayı Sivastopol olarak isimlendirdi. bu biçimdece, bölge Rus İmparatorluğu’nun sembolü olmaya başladı. 1853-1856 Kırım Savaşı Osmanlı Devleti’nin diplomatik başarısı ile Rusya ile Avrupa içindeki bir savaşa dönüştü. Savaş görünüşte Kudüs’teki Hristiyan mezheplerince kutsal kabul edilen yerlerde ortaya çıkan problemler çerçevesinde Katoliklerin hamisi Fransa ve Ortodoksların hamisi olduğunu sav eden Rusya’nın uzlaşmaz tavrı niçiniyle çıktı. Rusya, Osmanlı Devleti’nden istediklerini alamayınca savaş açtı. Fransa ve İngiltere Osmanlı yanında savaşa katıldı. Lakin savaş her iki tarafça da makûs yönetildi ve 1856’da Rusya’nın Osmanlı İmparatorluğu’ndan aldığı toprakları geri vermesini talep eden Paris Antlaşması’nın imzalanmasıyla bitmiş oldu. Muahede ayrıyeten Karadeniz bölgesindeki Rus deniz ve askeri varlığını da 20 yıl mühletle ortadan kaldırdı. Buna karşın, Kırım Tatarlarının yarımadadaki varlıkları tehdit olarak görülmeye devam etti. Rus Çarlığı vaktinde Kırım yarımadası, Rusya’nın başka bölgelerinden daha fazla Ruslaştırma siyasetinin baskısı altında kaldı. Savaş ve barış vaktinde farklı münasebetlerle Kırım’dan ayrılmaları teşvik edilen Tatarlar ağır olarak Osmanlı topraklarına göç etmeyi sürdürdü. Bu durum demografinin Ruslar lehine değişmesine niye olurken tarım ve hayvancılık başta olmak üzere Kırım’ın ekonomik yapısını bozmuştur.
Kırım’ın Türk dünyasına tesiri
19. yüzyılın sonlarında Moskova’da uygulamaya konan yenileşme siyasetlerinin Kırım’a da olumlu yansımaları olmuştur. Ruslar 1883 yılına geldiklerinde Türkistan coğrafyasını büyük ölçüde kararları altına aldılar. Güney Türkistan’ın bir kesimi olan Afganistan üzerine ordularını sevk planlarını uygulamaya koydular. Afgan topraklarında İngilizlerle hakimiyet uğraşına girmeden kendilerine atfedilen sevimsiz sıfatlardan kurtulmak için sempatik bulunacak yaklaşımlara gereksinimleri vardı. Bu siyasal ortamda Türklere yönelik yumuşama siyasetlerinin önünü açtı. Bu süreçte Kırım aydınları da umutlandı. 1883’te Bahçesaray’da İsmail Beyefendi Gaspıralı (1851-1914) “Tercüman” gazetesini çıkarmaya başladı. Daha birinci nüshasında Rusya’da yaşayan Müslüman Türkleri yeniliklere açık olmaya davet etti. İslam’ın çağdaşlaşması, Müslüman dünyasında bayanların eşitliği ve basında kullanılmak üzere tek bir Türk lisanının kullanılması, lisanda işte, fikirde birlik davetinde bulundu.
Kırım’ın statüsü SSCB’nin kuruluşu ve dağılmasında ağır olarak tartışıldı. Başka bir tabirle Çarlık çöktüğünde ve SSCB dağıldığında Kırım için üç seçenek vardı: Kırım’ın bağımsızlığı, Kırım’ın bir Ukrayna devleti ortasında özerkliği ve Rusya’ya katılması. Birinci şık Moskova ve Kiev tarafınca hiç bir biçimde kabul edilmedi. İkinci ve üçüncü şıklar ise art geriye gündeme alındı. Kırım 1941’den 1944’e kadar Nazilerin işgali altındaydı ve Almanların işgal ettiği öbür topraklarda olduğu üzere ulusal bölünme ve etnik çatışmaları kışkırtma siyaseti da uygulandı. Kırım Tatarları bu süreçte büyük ziyan gördü. Bir totaliter rejim, Tatarları öteki bir totaliter rejimle iş birliği yapmak ve ihanetle suçladı.
1944 sürgünü
Kırım 12 Mayıs 1944’de Sovyet denetimine girince Stalin, Nazilerle işbirliği suçlamasıyla Kırım Tatarlarını ve öteki azınlıkları toplu cezaya çarptırıp sürgün etti. Resmi sayılara nazaran 188 bin Kırım Tatarları evvela sürgün edildi. Akabinde Haziran 1944’te yarımadadaki Rumlar (14 bin), Ermeniler (11 bin) ve Bulgarlar (12 bin) sürüldüler. Rusya’nın resmi sayılarına göre 1945-1950 senelerındaki sürgünde 32 bin 107 kişi öldü. Rusya ve Ukrayna’dan sevk edilen Ruslar onların yerlerine yerleştirildi
Kırım Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Haziran 1945’te kaldırıldı ve Rusya Sovyet Federasyonu Sosyalist Cumhuriyeti (RSFSR) Oblastı (vilayeti) statüsüne indirilerek direkt Moskova’ya bağlandı. 1954’te ise Kırım’ın statüsünde sürpriz bir dönüş oldu. Kırım 19 Şubat 1954’te RSFSR’den Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne devredilmesi sonucu ilan edildi. Rusya ile Ukrayna’yı birleştiren 1654 tarihindeki Pereislav mutabakatının 300. Yıldönümünü kutlayan dostça bir jest olarak yapıldı. Bu jestin sebebini birinci vakit içinderda, SSCB önderi Kruşçev’in Ukrayna kökenli bulunmasına bağlayarak ortasından geldiği ulusu ödüllendirmek olarak açıklayanlar oldu. İkinci olarak, Stalin daha sonrası sistemi tamir etmek, haksız ve zalimce uygulanan geçmiş devir siyasetlerinin yol açtığı yaraları sarmak olarak da yorumlayanlar olmuştur.
1991’de SSCB’nin dağılmasından daha sonra Kırım’daki atmosfer karmaşıktı, birfazlaca Rus yanlısı ve ayrılıkçı hareket ortaya çıktı ve Kırım’ın bağımsızlığını yahut Rusya ile entegrasyonunu yaymaya başladı.
Moskova ve Kiev içindeki birinci gerçek tansiyon, Karadeniz Filosunun çözülemeyen sıkıntıları niçiniyle 1992’de meydana geldi. Bununla eş vakitli olarak Kırım’da yarımadanın statüsünü değiştirme hareketi ortaya çıktı. Kimi Rus siyasetçiler 1954 tarihindeki Kırım’ın Ukrayna’ya Geçişi Maddesi’nin değiştirilmesini tartışmaya açtı.
1992-1995 yılları içindeki tartışmaların odağında Ukrayna’nın dağılacağı, Kiev’de Rusya’ya karşı düşmanca bir rejimin kurulması hatta, Kırım’ın elden çıkacağı ve bağımsız olacağı korkusu vardı. Öte yandan, Ukrayna idaresi Rus hükümeti’nin kelam konusu dehşetlerinin farkında olduklarını gösterdiler. Ülkede istikrarı ve bütünlüğü sağlamak için Rusya ile ahenge ehemmiyet verdiklerini ilan ettiler. Bundan daha sonra, Yeltsin Ukrayna’daki yetkililere faal olarak takviye vermeye başladı. Moskova’da Ukrayna ile dostça ilgilerin Kırım bölgesine sahip olmaktan daha avantajlı olduğuna dair yorumlar yapıldı.
Yeltsin ve Ukrayna başkanı Kravchuk içindeki görüşmelerde Kırım ve Karadeniz Filosu konusunda mutabakat sağlandı. Kırım Ukrayna’da kalırken Karadeniz Filosu iki ülke içinde paylaşıldı. Ekim 1992’de Yalta’da filonun üç yıl boyunca ortak denetimi için mutabakat imzalandı. Ukrayna hükümetini meşgul eden bir bahis da anavatanlarına dönmeye başlayan Kırım Tatarlarıydı. 1987 yılı nüfus sayımına nazaran, yarımadanın 2 milyonu biraz geçen nüfusu ortasında yalnızca 17 bin 400 Kırım Tatarı vardı. Kırım Tatarları sürgünden dönüş hakkını aldıklarından itibaren bir anda nüfusları 135 bin bireye yükseldi. Ukrayna siyaseti Kırım Tatarlarının geri dönmesinden yanaydı, lakin hükümet Kırım Tatarlarından bu yana ortaya çıkan problemleri gerektiği üzere yönetemedi. Tatarlar cetlerinin tapulu topraklarına yerleşmekte ve iş bulmakta kuvvetlik çekiyorlardı ve bu yüzden ömür şartları hiç düzgün değildi. Her şeye karşın Kiev, Tatarları Rus yanlısı hareketlere karşı kendi yanında görüyordu.
Rusya’nın Kırım’ı ilhakı
1994-1996 Çeçen savaşında Rusya istediği sonuçları elde edemedi. Bundan daha sonra mümkün ayrılıkçı hareketlere karşı önlemler almanın gerekli olduğu kararına vardı. 2003 yılında Çeçenistan’ı denetim altına alan Putin, Kırım ve Ukrayna siyasetine yük verdi. Fakat, Ukrayna-Rus münasebetlerinde dönüm noktası, 2004 yılında Ukrayna’da gerçekleşen Turuncu İhtilal oldu. Turuncu renk, Viktor Yuşçenko ve Yulia Timoşenko’nun Rusya aksisi AB ve NATO yanlısı muhalefet hareketinin simgesiydi. Rusya yanlısı Viktor Yanukoviç’in Kasım 2004’teki cumhurbaşkanlığı seçimlerini zaferle ilan etmesi, başkentte ve Ukrayna’nın Turuncu ihtilal olarak bilinen öteki bölgelerinde halk protestolarına yol açtı. Ülke Batı yanlısı ve Rusya yanlısı partilerin uzlaşmaz tavırları niçiniyle o günden bugüne istikrarsızlıklar yaşamaya devam etti. İktidar iki ana akım içinde el değiştirmeye başladı. Turuncu devrimciler iktidara geldiklerinde “özgürlük ve Batı demokrasisi standardına ulaşmak” üzere telaffuzları Kırım siyasetinde ve Kırım Tatarlarının ömründe rastgele bir değişiklik getirmedi. Kırım Tatar Millet Meclisi Lideri Mustafa Cemiloğlu Rusya’ya yönelik olumsuz anıları niçiniyle Yuşçenko’nun yanında yer alma sonucu aldı. Kırım Tatarları mahallî idarede Tatarların temsili ve Kırım Tatar lisanının Kırım’da resmi statü kazanmasını istedi. Mustafa Cemiloğlu’nun 2005’te Yuşçenko ile görüşmesinden daha sonra bile bu bahiste hiç bir ilerleme olmadı.
2012 seçimlerini kazanarak iktidarı tekrar eline geçiren Yanukoviç Rusya ile yakın ilgiler başlatınca muhalefet şovlara başladı. Hakikaten 2014 seçimlerini Batı yanlısı Petro Poroşenko kazanınca Moskova güvenlik telaşlarını açıkça ilan etti. Rusya Kırım’a asker çıkarak evvel işgal etmiş ve çabucak akabinde 18 Mart 2014’te ilhak sonucunı açıklamıştır.
Ukrayna başkanlarının Batı yanlısı tavrından rahatsız olan Rusya, Mayıs 2019’da Volodymyr Zelensky cumhurbaşkanı seçilince yeniden güvenlik tasası yaşamaya başladı. Gerçekten 24 Şubat 2022’de Ruslar ve Ukraynalılar tek millettir tezini lisana getiren Moskova yönetimi Kiev’i işgal için üç istikametten savaş başlattı. Kardeşler içindeki savaş bölgede yeni fay çizgileri oluşturacak derecede tehlikelidir. Üstelik Ukrayna ve Kırım Tatarlarının lehine sonuçlar vermeyeceği açıktır. Kırım Tatarlarının bahtsız öyküsüne Ukraynalılar da ortak olmasın. Gün, barış tarafında olmak ve etnik kökene bakmadan savaştan kaçanlara kucak açma günüdür…