Kadir Gecesi’nin hangi gün olduğu niye bilinmeyen?
Sahip olduğu ilimler bakımından derin ve geniş bir denize benzetilen ve “O yalnızca bir profesör değil bir alimdir” denilen Prof. Dr. Süleyman Uludağ, Haber 7’ye konuştu. Ramazan ayı sona ererken dini ömrümüze dair sorularımızı cevaplayan Süleyman Uludağ Hoca ile sohbetimize tasavvuf nedir diyerek başladık, Kadir gecesi anılarıyla devam ettik. Lakin bunlarla yetinmedik metavarse de sorduk, günümüz beşerinin manevi arayışlarını da…
“HER VAKİT HER YERDE AZ DA OLSA İSLAMİ SÛFÎLİĞİN GERÇEK TEMSİLCİLERİ MEVCUTTUR”
Siz tasavvufun İslâm’la başlamadığını, insanlık tarihi boyunca var olduğunu söylüyorsunuz. Bunu bize anlatır mısınız?
Evet, tasavvuf İslâmiyet’le başlamamıştır. Gerçekten Kur’ân’da isimleri geçen peygamberlerin kıssalarına ve hayat öykülerine baktığımızda bunların her birinde tasavvufî ögeleri gorebilirsiniz. Kehf müddetinde anlatılan Hızır-Musâ kıssasında zikredilen Rabb’in tecellisi karşısında Hazreti Musâ’nın yaşadığı vecd hali buna örnektir. Tasavvufa “Ledün İlmi” de denilir ve bu isim de Kehf müddetinin 65. âyetinden alınmıştır. Ledün ilmi inancı sahih, ibadeti ihlaslı ameli sâlih ve ahlâkı düzgün müminlere Allah tarafınca direkt verilen bir ilim ve hünerdir. bu biçimde müminler az da olsa her vakit, her yerde ve her beldede bulunurlar. Tasavvufun bilgi, beceri, feyz ve irfan tarafı bu biçimde. Sâlih amel, ihlâslı ibadet ve hoş ahlâktan ibaret olan tarafına Kur’ân-ı Kerîm’de geniş yer verilir ve bu konuları da Allah Resûlü’nün ashâbının ve evliyânın kişiselyetlerinde somut örnekler halinde görmek mümkündür. İslâmiyet insanlık tarihi boyunca farklı isimler alarak var olduğuna ve ayrıyeten üniversal bir din olduğuna göre onun ayrılmaz bir kesimi hatta ruhu ve özü olan tasavvufun daha doğrusu İslâmî tasavvufun, başka bir sözle İslâm’daki manevî hayatın da bir üniversal boyutu bulunacağı olağandır. Her dinin kendine has bir tasavvufu mistik ve ezoterik tarafı vardır. Hristiyanlar buna gizemcilik, menkıbelere de “haciyografi” (hagiography) diyorlar. öncedenki semavî dinlerin tahrifata uğraması İslâm’ın muharref bir din olduğunu göstermediği üzere tasavvufun tahrifata uğramış olması İslâm’daki sûfîliğin yani manevî ve manevî hayatın muharref olduğunu göstermez. Her vakit her yerde az da olsa İslâmî sûfîliğin gerçek temsilcileri mevcuttur, mevcut olagelmiştir, mevcut da olacaktır.
Şimdi tasavvuf-tarikat problemleriyle ilgili vakit zaman üçüncü sayfa haberlerini okuyoruz, şahit oluyoruz. Dolandırıcılıktan üfürükçülüğe, düzmece şeyhlere kadar uzanan hadiseler. Beşerler bu tuzaklara daima düşüyor. Tarikat yol demek, gerçek yol nasıl bulunur bu devirde?
Dedikleriniz hakikat. Evvelce beri var olan bu tıp istismarlar sahtekârlıklar günümüzde daha da artmıştır. Bunları yapanlar şeytanca kurdukları tuzaklarla suçsuz insanları aldatmakta ve soymaktadırlar. Şeytanın şerrinden Allah’a sığındığımız üzere bunların şerrinden de Allah’a sığınmalıyız. Din ve tasavvuf ismine yapılan şeytanlıklar, adam kandırma ve sahtekârlık başkalarından daha tehlikelidir. Çünkü bunlar din ve dervişlik kisvesine bürünerek insanların karşısına çıktıklarında insan onlara güveniyor, aldanıyor hatta aldandığının da kolay kolay farkına varmadığı için bir çıkmaza giriyor. Bir bataklığa batıyor, ne yapacağını bilemiyor. Tasavvufta kurtuluşa ve saadete ulaşma konusunda yol gösteren mürşitler ve rehberler olduğu üzere, yol kesen şakîler ve haydutlar da var. Bunlardan korunmanın yolu takvâ, ilim ve irfan sahibi sâlih hocaefendilere danışmaktır. Bunlara danışanlar “insan sûret, şeytan sîret” (insan görünümlü, şeytan tabiatlı) din istismarcılarının kurdukları tuzaklara kolay kolay düşmezler. Düşmüş iseler de kurtulabilirler. Allah onların yokluğunu göstermesin, sayılarını artırsın.
Bunların yanında yeni icatlar, enteresan kavramlar duyuyoruz. Spritüel seyahatler, tekâmül evreleri, âyetlerle bilinçaltı paklığı, çakraları açma, frekans yükseltme, üç derste şifalanma, beş derste cihanla bütünleşme. (…) Herkes meşrebine nazaran bir arayış ortasında. Pazar büyük, satıcı da alıcı da bol. Bunları nasıl değerlendiriyorsunuz?
Bilgiye bu kadar ucuz ve kolay yoldan ulaşılması, kimilerinin dikkat alımlı başlıklar ve isimler kullanarak dinle bağlı yayınlar yapmasının yolunu açmıştır. Âyet ve hadisleri referans vermeleri güvenilirliklerini artırmak içindir. Uzun vakitten beri ruh çağırma, yoga, meditasyon, parapsikoloji üzere akımlar vardı artık bunlara yenileri ekleniyor. Ruhî ve vücudu külfeti olanlar bunlardan şifa bekliyorlar. Samimi bir müminin bu üzere şeylere gereksinimi olmayacağını düşünüyorum. İslâm niçin var? İnsanları kalp huzuruna ve ruhsal itminanına kavuşturmak için var. Hakk’a ihlâslı bir biçimde kulluk ve ibadette bulunma, adaletine ve yardımına güvenme, dua ve niyazda bulunma, düşünceli vakit içinderda ona iltica etme her türlü rahatsızlıkların ilacı, devası ve dermanıdır. Rabbimiz “kalpler lakin Allah’ı zikrederek huzur ve sükûna kavuşur” buyuruyor. her insanın istediğini söylemiş olduği, dilediğini yazdığı ortamda bahsetmiş olduğuniz şeyler olabilir, buna pürüz olmaya imkân yok. Yapılması gereken maddî ya da manevî vücut yahut ruhla ilgili problemi olanlarla yakından ilgilenmek ve hakikat olanı söylemektir. Gerçek para kalp (sahte) parayı piyasadan kovduğu üzere, Kur’ân’ın hakikatleri, sâlih müminlerin dua ve nefesleri de içi boş tedavi yollarını bu piyasadan kovacaktır.
Sizi bulmuşken soralım, vakit zaman Diyanet’le ilgili, ilahiyatlarla ilgili tartışmalar yaşanıyor. Sizin fikriniz, bakışınız nasıl?
Sert, gereksiz anlamsız ve ziyanlı birtakım tenkitlerin kötülemelerin ve hakarete varan cedelleşmelerin yaşandığı doğrudur lakin bu yeni bir şey değildir. Bu bizim eski ve kronik bir hastalığımızdır. Kimi cemaatler, zâhidler ve mutasavvuflar da maalesef birebir şeyi yapmışlardır. Bu cins tartışmalardan hiç bir olumlu sonuç çıkmaz ayrıyeten müminleri birbirine düşürür ve ümmeti böler modüller. Cehaletin eşlik ettiği bağnazlıktan ve aşırılıktan Rabbim bu ümmeti korusun! Adap denilen temel dinî konularda ayrılık tehlikeli ve ziyanlıdır ancak tâlî ve fer’î konularda ihtilaf rahmettir, faydalıdır. Bunları büyüterek ve habbeyi kubbe yaparak farklı görüş ve fikirde olanları suçlamak birliğe ve birlikteliğe ziyan verir. Bu sebeple vakti ile Gazzâlî’nin İslâm’da Müsamaha başlığıyla bir risalesini çeviri etmiştim. Tenkit lakin yöntem ve âdâbına uygun yapılırsa faydalıdır. Hatta ilmî çalışmalarda ve araştırmalarda kesinlikle tenkidin olması lazımdır. Çünkü eleştirilmeyen görüş ve fikirler fikrî ve ilmî gelişmelerin yolunu tıkar.
“Teknoloji ve dijital dünyayı bilen, bunların sağladığı yararlar ya da yol açtığı tahribat konusunda ümmeti ve müminleri bilgilendiren elemanlar ve akademisyenler yetiştirmek zorundayız.”
Metaverse diye bir teknoloji var yenilerde. Bir başlık gözlük takıp dijital bir dünyada yer alıyorsunuz. Hatta metaverse ile hac yapılması bile haber konusu edildi, üzerine tartışıldı. Teknoloji-insan bağlantısı bakımından siz bu tıp gelişmeleri nasıl yorumluyorsunuz?
Teknoloji süratle gelişiyor ve bu durum dinî ve tasavvufî ömrü da az epey ilgilendiriyor. Telgraf telefondan metaverse dünyaya. … Bundan daha sonra insanlık bu alanda yürümeye devam edecek, bunun geri dönüşü de yok diye düşünüyorum. Vakit zaman bu gelişmeler beni endişelendiriyor zira bu gelişmeler geleneğe, âdetlere ve kadîm kültüre ilişkin konuları ya silip atıyor yahut kıymetini azaltıyor ya da prestijsiz hale getiriyor. Geleneğini ve kadîm kıymetleri olmayan bir toplum nasıl yaşar? Yaşasa bile nasıl keyifli olur, bilmiyorum. Bunun dinî, manevî ve tasavvufî hayatı etkilediği bir gerçek. Fakat şunu düşünüyorum müminlerin ve dindarların teknoloji ve dijital gelişmelere seyirci kalmamaları gerekir. Nasıl din ve İslâm ismine tefsir, hadis, fıkıh, kelâm, tasavvuf, siyer bilen elemanlar ve akademisyenler geliştiriyor ve bunları yetiştirmeyi farz-ı kifâye olarak görüyorsak, teknoloji ve dijital dünyayı bilen, gelişmeleri takip eden bunların sağladığı yararlar ya da yol açtığı tahribat konusunda ümmeti ve müminleri bilgilendiren elemanlar ve akademisyenler yetiştirmek zorundayız. Sağladığı yararlardan istifade etmek ve yol açtığı tahribattan korunmak için bunları bilmek mecburiyetindeyiz. Bilgili olmak değerlidir. Uğraş cehâletle değil, bilgi ve akıllı olur.
“Kadir Gecesinde göklerin kapılarının açılmasını görmeye ve gözlemlemeye çalışırdık.”
Kadir gecesini aradığımız günlerdeyiz. Sizin bir çocukluk hatıranız var. Büyükleriniz köyde Ramazan’ın son günlerinde semâya bakmanızı söylerlermiş. Göklerin fethi, Allah’ın rahmeti nâzil olur, Kadir gecesinin bir an vardır, ne dilerseniz kabul olur diyerek. 40’lı yılların Türkiye’si, Amasya’nın köyünde göğe bakan bir çocuk, neler görmüştü, hatıranızda neler kaldı o anlardan?
Köyümüzde de Kadir gecesinin bu ayın 27. gecesi olduğu kabul edilir ve ona nazaran hatimlerin duası yapılır kabirler ziyaret edilirdi. Sirâyet ve geçişli olma hislerin özelliği olduğundan büyüklerin hâl ve hareketleri ve heyecanları bize geçerdi. Göklerin kapılarının açılmasını görmeye ve gözlemlemeye çalışırdık. Gök açılmasını görmesek bile bunun heyecanını yaşamak beşere başka bir manevî zevk verir. Sabah olunca birtakım rivayetler dolaşırdı, gök açılmasını falan kişi görmüş bir an için dünya lâhûtî ve ışıl ışıl olmuş derlerdi.
“Muhtemeldir ki birçok müminler göklerin açılması hadisesini çıplak gözle yahut basiret gözüyle görmekte, Peygamber Efendimiz‘i örnek alarak sır olarak koruma etmektedirler.”
Peki kadir gecesinin saklı olmasının hikmeti nedir?
Onun kapalı tutulması da Allah’ın bir lütfudur! Sahâbe de bu anı merak eder, öğrenmek ister Hz. Peygamber’e sorarlardı. Ancak Resûl-i Ekrem bu sorun ile ilgili ipuçları verir ancak kelamı edilen anın vaktini tam olarak belirtmezdi. Bunun insanın hevesini ve heyecanını artırma ve merakını kamçılama üzere bir yararı vardır. Olasıdır ki kaç müminler göklerin açılması hadisesini çıplak gözle yahut basiretle görmekte, dolu dolu yaşamakta fakat Peygamber Efendimiz‘i örnek alarak ve ona tâbi olarak ifşâ etmemekte ve sır olarak koruma etmektedirler. O anı görmek isteyenler ibadet, taat hoş ve ahlâkla buna hazırlık yapmalıdırlar. Her kıymetli şey üzere o bedelli anın da bir bedeli vardır. O denli ücretsiz olmaz! Bunun bedelini ödeyenler büyük ihtimalle o anı yaşar lakin bunu kimseye söylemezler ve zımnî fiyatlar.
“Gayb âlemi bize fazlaca yakın, biz o âlemin ortasında olmasak da onunla iç içeyiz. “
Sözün başından bu yana daima manevî bir âlemden kelam ediyorsunuz. Biz ise husus âleminde, maddiyata bağlı yaşıyoruz. İçinde bulunduğumuz bu maddî âlemle sizin bahsetmiş olduğuniz bu manevî âlem içinde nasıl bir bağ var, kolay bir insan bunu nasıl anlamalı?
Bir zıtlıklar âleminde yaşıyoruz. Allah bahis konusu olduğunda zâhir-bâtın, celâl-cemâl; insan bahis konusu olduğunda beden-ruh, dünya-ahiret; kâinat bahis konusu olduğunda ise şehâdet-gayb, mülk-melekût üzere birbirinden farklı birbirine zıt iki varlık alanından ve çift âlemden kelam ediyoruz. Maddî-manevî, cismanî-semavî varlıklar alanı da bu biçimdedir. Bir bakıma gayb âlemi bize ırak, kapalı. Gaybı Allah’tan diğeri bilmez diyoruz. Başka bir istikametten gayb âlemi bize fazlaca yakın, biz o âlemin ortasında olmasak da onunla iç içeyiz. örneğin insan ruhu gayb âlemindendir. Ruhun ne olduğunu tam olarak bilmiyoruz lakin can dediğimiz ruh vücudumuzun ortasındadır ve biz onun tezahürlerini görmekteyiz. Allah’la insan, Allah’la âlem, mülk âlemi ile melekût âlemi, şehâdet âlemi ile gayb âlemi de motamot bu biçimde. Din de tasavvuf da Allah ve melekût âlemi ile sürekli sıkı bir bağlantı ortasındadır. Gayb âlemi ve semâ ile bağlarını koparan yahut zayıflatan bir mümin dinle de bağlarını zayıflatmış yahut koparmış olur. Dindar ve sûfî işte bu bağları sağlamlaştıran mümin demektir.
“Yeni jenerasyonun küçük bir kısmı dini hayat konusunda farklı arayışların içine girmiş olabilir lakin bu kalıcı değil süreksiz bir hevestir gelir geçer. Çünkü bunun ne bir geçmişi var ne de sağlam bir temeli.”
Toplumun dinle bağı bakımından dindarların modernleştiğine, seküler kısımların dindarlaştığına dair tespitler var. Ayrıyeten yeni jenerasyonun ise öteki türlü, söylenenlerin bilakis kendine has nitelikli bir dindarlığı var deniyor. Sizin gözlemleriniz nasıl?
Ben 1937 doğumlu olduğuma göre, ömrümde sekiz on sene, bir de beş sene var. 1945’e kadar faşizm ve Nazizm daha sonra, kapitalizm, liberalizm ve demokrasi yükselmeye başladı. 1960’tan daha sonra komünizm ve sosyalizm rağbetteydi ancak 92’de SSCB’nin dağılmasıyla o da prestijden düştü. Komünizmin nasıl çöktüğünü gördük, uzun yıllar Türkiye’de bu sistemi savunanlar suspus oldular. Ben bütün bu değişimleri toplum hayatındaki dalgalanmalar olarak görüyorum. Toplum hayatı dalgalı bir deniz üzeredir. Deniz en sakin olduğu vakit bile az da olsa dalgalıdır, tam sakin değildir. kimi vakit dalgaların yükseldiği ve denizin patladığı da olur. Dinî ve tasavvufî hayat açısından baktığımızda kimi periyotlarda dinî ömrün zayıfladığını, kimi vakit de canlandığını görürüz. Buna karşı dinle barışık olmayan ateizm, Marksizm, liberalizm, kapitalizm üzere doktrinlerin ve ideolojilerin de güçlendikleri yahut zayıfladıkları olur. Ben toplumdaki İslâmî ömrün klâsik rengini genel olarak koruduğu kanısındayım. Şu mübarek günlerde topluma, mescitlere, medyaya baktığım vakit bunu görüyorum. Yeni kuşağın küçük bir kısmı dinî hayat konusunda farklı arayışların içine girmiş olabilir ancak bu kalıcı değil süreksiz bir hevestir, gelir geçer. Çünkü bunun ne bir geçmişi var ne de sağlam bir temeli. Tıpkı insanların bir kısmının 1960’tan daha sonra Marksizm’e ve komünizme yönelmeleri üzere, bu sistemin çökmesi ile yeni arayışlara girmeleri üzere. birebir vakitte yeni kuşağın bu arayışının ciddiye alınıp yönetilmesi gerektiğini düşünüyorum ki kalıcı bir hasar bırakmasın.
İnternetle birlikte bilgi fazlacaluğu çağında yaşıyoruz lakin hakikat bilgiye ulaşmak da bir tarafıyla zorlaşıyor. Lakin hem eski hem yeni bir bilgi kaynağı var: İslâm Ansiklopedisi. Yalnızca İslâmî ilimler değil, beşeri ve toplumsal bilimler alanında bir kaynak. Hatta geçenlerde en çok okunan başlıklardan biri “Montrö” idi. Siz bu ansiklopedi için 200’den çok husus yazdınız. Bugün dijitalde hizmet veriyor, gördüğü bu talebi nasıl değerlendiriyorsunuz?
Ben Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi’ni Türkiye Diyanet Vakfı’nın en faydalı hizmetlerinden biri olarak görüyorum. İnternete konulması da hayli isabetli olmuştur. Biz de bu ansiklopediye 234 husus yazdıktan daha sonra bir epey unsurun redaksiyonunu yaptık, bunları adeta bir daha yazdık. bu biçimdece yeni jenerasyona de gelecek jenerasyonlara de değerli bir bilgi kaynağı bırakmış olduk.
Sizin Ferîdüddîn-i Attâr’dan çevirisini yaptığınız bir eser var, Allah dostlarının hayat öykülerinin ve hallerinin anlatıldığı Tezkiretü’l-evliyâ. Velîlerin hâllerini anlamak kolay değil. Malum, evliyâ menkıbelerinin hiç bir pahası olmadığını savunan bir anlayış da var. Evliyânın yaşadıkları hâllere nasıl bakmalıyız, nasıl değerlendirmeliyiz? Hele de günümüzde başlar bu kadar karışıkken!
Menkıbeleri hafifçee alan ve bunların hiç bir dinî bedelinin olmadığını söyleyenler evvelce beri varolagelmişlerdir. Günümüzde pozitivizmin geniş kitlelere yayılması yalnızca menkıbelerin muhaliflerini değil sûfîlerin muhaliflerini ve hatta dinin muarızlarını ve muhaliflerini de artırmıştır. Seküler bir hayat usulü bu süreci hızlandırmıştır. Ancak her şeye karşın “din” de var. Gerçek sûfîlik de evliyâ menkıbeleri de dinî hayata hareketlilik ve canlılık kazandırır.
“Bunların (evliyânın) kelamları Aziz ve Celil olan Allah’ın ordusundan birer askerdir”
“Dinde kıssa ve mesel fazlaca ehemmiyetlidir” halinde bir tespitiniz var. Ferîdüddîn-i Attâr’ın önsözü de epeyce ilgi cazibeli. Tam on beş sebeple uzun uzun anlatıyor kitabı niye yazdığını. niye kıssa-menkıbe okumalıyız?
Dinde kıssa ve mesel epeyce değerlidir ve bunlar Kur’ân‘da ve hadiste geniş yer meblağ. Kur’ân‘daki bir hayli mühlet kıssalarına yer verilen peygamberlerin ismini taşır. Ayrıyeten Bakara, Ankebût, Fil, Neml üzere mühlet isimleri de kıssalarla ilgilidir. Kehf ve Hadîd (mağara ve demir) müddetleri de o denli. Allah Teâlâ “Biz kıssaların en hoşunu sana anlatıyoruz, akl-ı selîm sahipleri için bunlarda çıkarılacak ve alınacak ibretler vardır” buyuruyor. Cüneyd-i Bağdâdî Hûd mühletinin 120. âyetini referans vererek “bunların (evliyânın) kelamları, Aziz ve Celil olan Allah’ın ordusundan birer askerdir” diyor. Attâr da bunu örnek vererek bir müminin günde 7-8 sayfa sayfa menkıbe okumasını, menkıbenin verdiği bildirisi anlayarak özümseyerek ve içselleştirmesini tavsiye ediyor. Amaç müminin olumlu ve uygun tarafta kendini geliştirerek yetkinleşmesi ve faziletli olmasıdır. Menkıbeler motamot Kur’ân‘daki kıssalar üzere müminin manevî ve manevî alanda değişim geçirip, huzura sükûna ve kalp itminanına kavuşmasını temin eder.
“Düşünün bundan 12 asır evvelce bir velînin içtenlikle söylemiş olduği bir kelam, ailedeki hengameyi bitiriyor.”
Sizin tercümeniz birinci vakit içinderda 1984’de yayımlanmış. Tekraren basılmış. Bu müddet zarfında hiç okurlardan size ulaşan oldu mu? Yahut bu kitap vesilesiyle size ulaşan, okurlardan yaşanmış kıssalar anlatıldı mı?
Bir gün Bursa’da halı ticareti yapan bir tanıdığımın dükkânına uğradım. Çay ısmarladı sohbete başladık. Dükkân sahibi burada esnaftan bir komşumuz var benim seni tanıdığını öğrenince dedi ki size uğrayınca haber ver, kendisiyle görüşmek istiyorum. Haber verdiler, komşusu geldi. Adam geldi saygılı bir biçimde karşımda el pençe durdu. Oturması teklif edildiği biçimde o ayakta durmayı tercih etti. Benden oldukça yaşlıydı. “Hocam benim bir kasvetim vardı Allah sizden razı olsun beni o ezadan kurtardınız” dedi. “Eşimle uzun yıllar süren bir kavgamız vardı, ondan kimi isteklerim olurdu ben istediğimi yaptırma konusunda o ise istediğimi yapmama noktasında direnirdi. Konutumuzda huzur diye bir şey yoktu Bir gün Tezkiretü’l-evliyâ kitabını aldım ve okumaya başladım. Orada Allah Teâlâ Bâyezîd-iBistâmî’ye şöyleki hitap etmişti: ‘Ey Beyazıt lisana benden dilediğini.’ Bâyezîd-i Bistâmî ise: ‘Mevlâm senden dilememeli, irade etmemeyi diliyorum’ demiş. Bundan anladım ki dilemekle ve dilemekte ısrar etmekle iş olmuyor. Uzun vakit dilemekte, istemekte ısrar ettim. Huzursuzluktan ve zahmetten öbür elime bir şey geçmedi, artık eşimden hiç bir şey istemeyeceğim dedim. O denli de yaptım. Birkaç gün geçtikten daha sonra benim bu halim eşimin dikkatini çekti, sana ne oldu diye sordu. Bir isteğimin olmadığını söylemiş oldum. O vakitten daha sonra ondan hiç bir şey istemediğim hâlde daha evvel yapmadığı isteklerimi yapmaya başladı.” Düşünün bundan 12 asır evvelden bir velînin içtenlikle söylemiş olduği bir kelam, ailedeki arbedeyi bitiriyor. Sûfîler “kalpten çıkan bir kelam, kalbe girer ve kalbi tesirler derler.” İşte yapıtın giriş kısmında Attâr’ın dediği tam da budur.
Nefsin isteklerinin hududu yoktur ve onun her istediğini yapmanın sonu hüsrandır. Zâhidlerin ve sûfîlerin dikkat çektikleri nokta burasıdır.
Velîlerin hayat öykülerini okuyup az yemek, az uyumak, az konuşmak, inzivâya çekilmek bahislerinde onların nefis terbiyesiyle ilgili yaptıklarını öğrenince hayrete düşmemek mümkün değil. Nefisleriyle her an çaba halindeler. Yapılması hayli sıkıntı hatta imkânsız görünüyor birinci etapta. Biz ise her şeyiyle hazzın tatmini üzerine inşâ edilmiş bir çağda yaşıyoruz. O işler eskidendi, onlar öteki biz öteki diyerek ipin ucunu bırakalım mı, yoksa günlük hayat içerisinde bizim de yapabileceklerimiz var mı?
Az yemek, az uyumak, az konuşmak, halvet ve inzivâ konusunda müminlerin örnek almaları gereken kişiselyet Resûl-i Ekrem’dir. Büyük Allah “Resûlullah’ta sizin için hoş bir örnek vardır” buyuruyor ve sûfîler de onu örnek alıyorlar. Çok az besin alan, az uyuyan, az konuşan toplumun haricinde ve yalnız yaşayan hiç evlenmeyen zâhidlerin ve sûfîlerin sayıları epey azdır, tek tüktür, istisnaîdir. Bu konularda zâhidlere ve sûfîlere hürmet duyulur ancak onlar üzere yaşamak gerekmez. Zâhidler ve sûfîler özel müminlerdir, ağır riyazetler, çetin mücâhedeler onlara mahsustur. Allah Resûlü çok perhizkarlığı men etmiştir. “Benim Ramazan haricinde oruç tuttuğum da tutmadığım da oluyor, evliliğimde var” demiştir. Zâhidler ve sûfîlerin özel hâlleri ve hayatları örnek alınmaz lakin bunlardan ibret alınır. Yasal ve mübah yollarla Allah Tealanın bizlere lutfettiği nimetlerden ölçülü ve istikrarlı bir biçimde zevk de alırız haz da. Bu nimetleri bize ihsân eden Mevlâmıza hamd ve şükür ederek sevap da kazanırız. Lakin ölçüyü kaçırarak işi hazcılığı ve hedonizme vardırmayız. Maddî ve cismanî zevkler konusunda gevşek davranmak, ipin ucunu kaçırmak birfazlaca külfete ve rahatsızlıklara yol açtığından nefsi disiplin altında tutmak her taraftan faydalıdır. Nefsin isteğinin hududu yoktur ve onun her istediğini yapmanın sonu da hüsrandır. Zâhidlerin ve sûfîlerin dikkat çektikleri nokta da burasıdır. İslâm da sûfîlik de her vakit makul ve legal olanı tavsiye eder. Birtakım zâhidlerin ve sûfîlerin bize ifrat üzere görünen hâlleri ise genel olarak muvakkaktır. Yani muhakkak vakit ve kaidelerle sonludur, diğerlerine da örnek değildir.
“Anadolu’daki İslâmî niyet ve tasavvuf tarihini araştıranlar kesinlikle bu yapıta muhtaçtır” diyorsunuz. Yapıtı bu kadar değerli kılan nedir?
Sadece Anadolu değil ister Balkanlar’da, Kafkaslar’da ister diğer bir İslâm diyarında olsun tasavvuf alanında araştırma yapanlar Tezkiretü’l-evliyâ’nın dinî hayat üstündeki tesirini dikkate alırlarsa daha gerçek sonuçlara ulaşırlar diye düşünüyorum. Bu eserdilk evvelce de sûfîlerin hayat kıssalarını ve fikirlerini anlatan “Tabakât” çeşidi kitaplar (sûfîlerin biyografilerini içeren eserler) yazılmıştır. Lakin Attâr’ın yapıtı daha öncedenki yapıtlarda mevcut olan ayrıntıları kapsadığı üzere onlarda mevcut olmayan birtakım ayrıntıları de içerir. Attâr bu yapıtı sade, hoş, akıcı ve anlaşılır bir lisanla, beraberinde edebî ve parlak bir üslupla yazmıştır. Bu özelliği prestiji ile yalnızca araştırmacılar tarafınca değil halk tarafınca da okunmuştur ve istifade edilmiştir. Anadolu Türkçesine çeviri edilmekle birlikte yapıtın Farsça metni de okunmuştur ve tanınan bir niteliği mevcuttur. Attâr’ın kullandığı lisan pek etkilidir. Bu bakımdan araştırıcılar kadar sûfîliğe ve canlı bir dinî hayata ilgi duyan her insanın bu yapıtı özümseyerek okumalarında yarar görüyorum.
KAYNAK: MUKADDER YILDIRIM / HABER7
Sahip olduğu ilimler bakımından derin ve geniş bir denize benzetilen ve “O yalnızca bir profesör değil bir alimdir” denilen Prof. Dr. Süleyman Uludağ, Haber 7’ye konuştu. Ramazan ayı sona ererken dini ömrümüze dair sorularımızı cevaplayan Süleyman Uludağ Hoca ile sohbetimize tasavvuf nedir diyerek başladık, Kadir gecesi anılarıyla devam ettik. Lakin bunlarla yetinmedik metavarse de sorduk, günümüz beşerinin manevi arayışlarını da…
“HER VAKİT HER YERDE AZ DA OLSA İSLAMİ SÛFÎLİĞİN GERÇEK TEMSİLCİLERİ MEVCUTTUR”
Siz tasavvufun İslâm’la başlamadığını, insanlık tarihi boyunca var olduğunu söylüyorsunuz. Bunu bize anlatır mısınız?
Evet, tasavvuf İslâmiyet’le başlamamıştır. Gerçekten Kur’ân’da isimleri geçen peygamberlerin kıssalarına ve hayat öykülerine baktığımızda bunların her birinde tasavvufî ögeleri gorebilirsiniz. Kehf müddetinde anlatılan Hızır-Musâ kıssasında zikredilen Rabb’in tecellisi karşısında Hazreti Musâ’nın yaşadığı vecd hali buna örnektir. Tasavvufa “Ledün İlmi” de denilir ve bu isim de Kehf müddetinin 65. âyetinden alınmıştır. Ledün ilmi inancı sahih, ibadeti ihlaslı ameli sâlih ve ahlâkı düzgün müminlere Allah tarafınca direkt verilen bir ilim ve hünerdir. bu biçimde müminler az da olsa her vakit, her yerde ve her beldede bulunurlar. Tasavvufun bilgi, beceri, feyz ve irfan tarafı bu biçimde. Sâlih amel, ihlâslı ibadet ve hoş ahlâktan ibaret olan tarafına Kur’ân-ı Kerîm’de geniş yer verilir ve bu konuları da Allah Resûlü’nün ashâbının ve evliyânın kişiselyetlerinde somut örnekler halinde görmek mümkündür. İslâmiyet insanlık tarihi boyunca farklı isimler alarak var olduğuna ve ayrıyeten üniversal bir din olduğuna göre onun ayrılmaz bir kesimi hatta ruhu ve özü olan tasavvufun daha doğrusu İslâmî tasavvufun, başka bir sözle İslâm’daki manevî hayatın da bir üniversal boyutu bulunacağı olağandır. Her dinin kendine has bir tasavvufu mistik ve ezoterik tarafı vardır. Hristiyanlar buna gizemcilik, menkıbelere de “haciyografi” (hagiography) diyorlar. öncedenki semavî dinlerin tahrifata uğraması İslâm’ın muharref bir din olduğunu göstermediği üzere tasavvufun tahrifata uğramış olması İslâm’daki sûfîliğin yani manevî ve manevî hayatın muharref olduğunu göstermez. Her vakit her yerde az da olsa İslâmî sûfîliğin gerçek temsilcileri mevcuttur, mevcut olagelmiştir, mevcut da olacaktır.
Şimdi tasavvuf-tarikat problemleriyle ilgili vakit zaman üçüncü sayfa haberlerini okuyoruz, şahit oluyoruz. Dolandırıcılıktan üfürükçülüğe, düzmece şeyhlere kadar uzanan hadiseler. Beşerler bu tuzaklara daima düşüyor. Tarikat yol demek, gerçek yol nasıl bulunur bu devirde?
Dedikleriniz hakikat. Evvelce beri var olan bu tıp istismarlar sahtekârlıklar günümüzde daha da artmıştır. Bunları yapanlar şeytanca kurdukları tuzaklarla suçsuz insanları aldatmakta ve soymaktadırlar. Şeytanın şerrinden Allah’a sığındığımız üzere bunların şerrinden de Allah’a sığınmalıyız. Din ve tasavvuf ismine yapılan şeytanlıklar, adam kandırma ve sahtekârlık başkalarından daha tehlikelidir. Çünkü bunlar din ve dervişlik kisvesine bürünerek insanların karşısına çıktıklarında insan onlara güveniyor, aldanıyor hatta aldandığının da kolay kolay farkına varmadığı için bir çıkmaza giriyor. Bir bataklığa batıyor, ne yapacağını bilemiyor. Tasavvufta kurtuluşa ve saadete ulaşma konusunda yol gösteren mürşitler ve rehberler olduğu üzere, yol kesen şakîler ve haydutlar da var. Bunlardan korunmanın yolu takvâ, ilim ve irfan sahibi sâlih hocaefendilere danışmaktır. Bunlara danışanlar “insan sûret, şeytan sîret” (insan görünümlü, şeytan tabiatlı) din istismarcılarının kurdukları tuzaklara kolay kolay düşmezler. Düşmüş iseler de kurtulabilirler. Allah onların yokluğunu göstermesin, sayılarını artırsın.
Bunların yanında yeni icatlar, enteresan kavramlar duyuyoruz. Spritüel seyahatler, tekâmül evreleri, âyetlerle bilinçaltı paklığı, çakraları açma, frekans yükseltme, üç derste şifalanma, beş derste cihanla bütünleşme. (…) Herkes meşrebine nazaran bir arayış ortasında. Pazar büyük, satıcı da alıcı da bol. Bunları nasıl değerlendiriyorsunuz?
Bilgiye bu kadar ucuz ve kolay yoldan ulaşılması, kimilerinin dikkat alımlı başlıklar ve isimler kullanarak dinle bağlı yayınlar yapmasının yolunu açmıştır. Âyet ve hadisleri referans vermeleri güvenilirliklerini artırmak içindir. Uzun vakitten beri ruh çağırma, yoga, meditasyon, parapsikoloji üzere akımlar vardı artık bunlara yenileri ekleniyor. Ruhî ve vücudu külfeti olanlar bunlardan şifa bekliyorlar. Samimi bir müminin bu üzere şeylere gereksinimi olmayacağını düşünüyorum. İslâm niçin var? İnsanları kalp huzuruna ve ruhsal itminanına kavuşturmak için var. Hakk’a ihlâslı bir biçimde kulluk ve ibadette bulunma, adaletine ve yardımına güvenme, dua ve niyazda bulunma, düşünceli vakit içinderda ona iltica etme her türlü rahatsızlıkların ilacı, devası ve dermanıdır. Rabbimiz “kalpler lakin Allah’ı zikrederek huzur ve sükûna kavuşur” buyuruyor. her insanın istediğini söylemiş olduği, dilediğini yazdığı ortamda bahsetmiş olduğuniz şeyler olabilir, buna pürüz olmaya imkân yok. Yapılması gereken maddî ya da manevî vücut yahut ruhla ilgili problemi olanlarla yakından ilgilenmek ve hakikat olanı söylemektir. Gerçek para kalp (sahte) parayı piyasadan kovduğu üzere, Kur’ân’ın hakikatleri, sâlih müminlerin dua ve nefesleri de içi boş tedavi yollarını bu piyasadan kovacaktır.
Sizi bulmuşken soralım, vakit zaman Diyanet’le ilgili, ilahiyatlarla ilgili tartışmalar yaşanıyor. Sizin fikriniz, bakışınız nasıl?
Sert, gereksiz anlamsız ve ziyanlı birtakım tenkitlerin kötülemelerin ve hakarete varan cedelleşmelerin yaşandığı doğrudur lakin bu yeni bir şey değildir. Bu bizim eski ve kronik bir hastalığımızdır. Kimi cemaatler, zâhidler ve mutasavvuflar da maalesef birebir şeyi yapmışlardır. Bu cins tartışmalardan hiç bir olumlu sonuç çıkmaz ayrıyeten müminleri birbirine düşürür ve ümmeti böler modüller. Cehaletin eşlik ettiği bağnazlıktan ve aşırılıktan Rabbim bu ümmeti korusun! Adap denilen temel dinî konularda ayrılık tehlikeli ve ziyanlıdır ancak tâlî ve fer’î konularda ihtilaf rahmettir, faydalıdır. Bunları büyüterek ve habbeyi kubbe yaparak farklı görüş ve fikirde olanları suçlamak birliğe ve birlikteliğe ziyan verir. Bu sebeple vakti ile Gazzâlî’nin İslâm’da Müsamaha başlığıyla bir risalesini çeviri etmiştim. Tenkit lakin yöntem ve âdâbına uygun yapılırsa faydalıdır. Hatta ilmî çalışmalarda ve araştırmalarda kesinlikle tenkidin olması lazımdır. Çünkü eleştirilmeyen görüş ve fikirler fikrî ve ilmî gelişmelerin yolunu tıkar.
“Teknoloji ve dijital dünyayı bilen, bunların sağladığı yararlar ya da yol açtığı tahribat konusunda ümmeti ve müminleri bilgilendiren elemanlar ve akademisyenler yetiştirmek zorundayız.”
Metaverse diye bir teknoloji var yenilerde. Bir başlık gözlük takıp dijital bir dünyada yer alıyorsunuz. Hatta metaverse ile hac yapılması bile haber konusu edildi, üzerine tartışıldı. Teknoloji-insan bağlantısı bakımından siz bu tıp gelişmeleri nasıl yorumluyorsunuz?
Teknoloji süratle gelişiyor ve bu durum dinî ve tasavvufî ömrü da az epey ilgilendiriyor. Telgraf telefondan metaverse dünyaya. … Bundan daha sonra insanlık bu alanda yürümeye devam edecek, bunun geri dönüşü de yok diye düşünüyorum. Vakit zaman bu gelişmeler beni endişelendiriyor zira bu gelişmeler geleneğe, âdetlere ve kadîm kültüre ilişkin konuları ya silip atıyor yahut kıymetini azaltıyor ya da prestijsiz hale getiriyor. Geleneğini ve kadîm kıymetleri olmayan bir toplum nasıl yaşar? Yaşasa bile nasıl keyifli olur, bilmiyorum. Bunun dinî, manevî ve tasavvufî hayatı etkilediği bir gerçek. Fakat şunu düşünüyorum müminlerin ve dindarların teknoloji ve dijital gelişmelere seyirci kalmamaları gerekir. Nasıl din ve İslâm ismine tefsir, hadis, fıkıh, kelâm, tasavvuf, siyer bilen elemanlar ve akademisyenler geliştiriyor ve bunları yetiştirmeyi farz-ı kifâye olarak görüyorsak, teknoloji ve dijital dünyayı bilen, gelişmeleri takip eden bunların sağladığı yararlar ya da yol açtığı tahribat konusunda ümmeti ve müminleri bilgilendiren elemanlar ve akademisyenler yetiştirmek zorundayız. Sağladığı yararlardan istifade etmek ve yol açtığı tahribattan korunmak için bunları bilmek mecburiyetindeyiz. Bilgili olmak değerlidir. Uğraş cehâletle değil, bilgi ve akıllı olur.
“Kadir Gecesinde göklerin kapılarının açılmasını görmeye ve gözlemlemeye çalışırdık.”
Kadir gecesini aradığımız günlerdeyiz. Sizin bir çocukluk hatıranız var. Büyükleriniz köyde Ramazan’ın son günlerinde semâya bakmanızı söylerlermiş. Göklerin fethi, Allah’ın rahmeti nâzil olur, Kadir gecesinin bir an vardır, ne dilerseniz kabul olur diyerek. 40’lı yılların Türkiye’si, Amasya’nın köyünde göğe bakan bir çocuk, neler görmüştü, hatıranızda neler kaldı o anlardan?
Köyümüzde de Kadir gecesinin bu ayın 27. gecesi olduğu kabul edilir ve ona nazaran hatimlerin duası yapılır kabirler ziyaret edilirdi. Sirâyet ve geçişli olma hislerin özelliği olduğundan büyüklerin hâl ve hareketleri ve heyecanları bize geçerdi. Göklerin kapılarının açılmasını görmeye ve gözlemlemeye çalışırdık. Gök açılmasını görmesek bile bunun heyecanını yaşamak beşere başka bir manevî zevk verir. Sabah olunca birtakım rivayetler dolaşırdı, gök açılmasını falan kişi görmüş bir an için dünya lâhûtî ve ışıl ışıl olmuş derlerdi.
“Muhtemeldir ki birçok müminler göklerin açılması hadisesini çıplak gözle yahut basiret gözüyle görmekte, Peygamber Efendimiz‘i örnek alarak sır olarak koruma etmektedirler.”
Peki kadir gecesinin saklı olmasının hikmeti nedir?
Onun kapalı tutulması da Allah’ın bir lütfudur! Sahâbe de bu anı merak eder, öğrenmek ister Hz. Peygamber’e sorarlardı. Ancak Resûl-i Ekrem bu sorun ile ilgili ipuçları verir ancak kelamı edilen anın vaktini tam olarak belirtmezdi. Bunun insanın hevesini ve heyecanını artırma ve merakını kamçılama üzere bir yararı vardır. Olasıdır ki kaç müminler göklerin açılması hadisesini çıplak gözle yahut basiretle görmekte, dolu dolu yaşamakta fakat Peygamber Efendimiz‘i örnek alarak ve ona tâbi olarak ifşâ etmemekte ve sır olarak koruma etmektedirler. O anı görmek isteyenler ibadet, taat hoş ve ahlâkla buna hazırlık yapmalıdırlar. Her kıymetli şey üzere o bedelli anın da bir bedeli vardır. O denli ücretsiz olmaz! Bunun bedelini ödeyenler büyük ihtimalle o anı yaşar lakin bunu kimseye söylemezler ve zımnî fiyatlar.
“Gayb âlemi bize fazlaca yakın, biz o âlemin ortasında olmasak da onunla iç içeyiz. “
Sözün başından bu yana daima manevî bir âlemden kelam ediyorsunuz. Biz ise husus âleminde, maddiyata bağlı yaşıyoruz. İçinde bulunduğumuz bu maddî âlemle sizin bahsetmiş olduğuniz bu manevî âlem içinde nasıl bir bağ var, kolay bir insan bunu nasıl anlamalı?
Bir zıtlıklar âleminde yaşıyoruz. Allah bahis konusu olduğunda zâhir-bâtın, celâl-cemâl; insan bahis konusu olduğunda beden-ruh, dünya-ahiret; kâinat bahis konusu olduğunda ise şehâdet-gayb, mülk-melekût üzere birbirinden farklı birbirine zıt iki varlık alanından ve çift âlemden kelam ediyoruz. Maddî-manevî, cismanî-semavî varlıklar alanı da bu biçimdedir. Bir bakıma gayb âlemi bize ırak, kapalı. Gaybı Allah’tan diğeri bilmez diyoruz. Başka bir istikametten gayb âlemi bize fazlaca yakın, biz o âlemin ortasında olmasak da onunla iç içeyiz. örneğin insan ruhu gayb âlemindendir. Ruhun ne olduğunu tam olarak bilmiyoruz lakin can dediğimiz ruh vücudumuzun ortasındadır ve biz onun tezahürlerini görmekteyiz. Allah’la insan, Allah’la âlem, mülk âlemi ile melekût âlemi, şehâdet âlemi ile gayb âlemi de motamot bu biçimde. Din de tasavvuf da Allah ve melekût âlemi ile sürekli sıkı bir bağlantı ortasındadır. Gayb âlemi ve semâ ile bağlarını koparan yahut zayıflatan bir mümin dinle de bağlarını zayıflatmış yahut koparmış olur. Dindar ve sûfî işte bu bağları sağlamlaştıran mümin demektir.
“Yeni jenerasyonun küçük bir kısmı dini hayat konusunda farklı arayışların içine girmiş olabilir lakin bu kalıcı değil süreksiz bir hevestir gelir geçer. Çünkü bunun ne bir geçmişi var ne de sağlam bir temeli.”
Toplumun dinle bağı bakımından dindarların modernleştiğine, seküler kısımların dindarlaştığına dair tespitler var. Ayrıyeten yeni jenerasyonun ise öteki türlü, söylenenlerin bilakis kendine has nitelikli bir dindarlığı var deniyor. Sizin gözlemleriniz nasıl?
Ben 1937 doğumlu olduğuma göre, ömrümde sekiz on sene, bir de beş sene var. 1945’e kadar faşizm ve Nazizm daha sonra, kapitalizm, liberalizm ve demokrasi yükselmeye başladı. 1960’tan daha sonra komünizm ve sosyalizm rağbetteydi ancak 92’de SSCB’nin dağılmasıyla o da prestijden düştü. Komünizmin nasıl çöktüğünü gördük, uzun yıllar Türkiye’de bu sistemi savunanlar suspus oldular. Ben bütün bu değişimleri toplum hayatındaki dalgalanmalar olarak görüyorum. Toplum hayatı dalgalı bir deniz üzeredir. Deniz en sakin olduğu vakit bile az da olsa dalgalıdır, tam sakin değildir. kimi vakit dalgaların yükseldiği ve denizin patladığı da olur. Dinî ve tasavvufî hayat açısından baktığımızda kimi periyotlarda dinî ömrün zayıfladığını, kimi vakit de canlandığını görürüz. Buna karşı dinle barışık olmayan ateizm, Marksizm, liberalizm, kapitalizm üzere doktrinlerin ve ideolojilerin de güçlendikleri yahut zayıfladıkları olur. Ben toplumdaki İslâmî ömrün klâsik rengini genel olarak koruduğu kanısındayım. Şu mübarek günlerde topluma, mescitlere, medyaya baktığım vakit bunu görüyorum. Yeni kuşağın küçük bir kısmı dinî hayat konusunda farklı arayışların içine girmiş olabilir ancak bu kalıcı değil süreksiz bir hevestir, gelir geçer. Çünkü bunun ne bir geçmişi var ne de sağlam bir temeli. Tıpkı insanların bir kısmının 1960’tan daha sonra Marksizm’e ve komünizme yönelmeleri üzere, bu sistemin çökmesi ile yeni arayışlara girmeleri üzere. birebir vakitte yeni kuşağın bu arayışının ciddiye alınıp yönetilmesi gerektiğini düşünüyorum ki kalıcı bir hasar bırakmasın.
İnternetle birlikte bilgi fazlacaluğu çağında yaşıyoruz lakin hakikat bilgiye ulaşmak da bir tarafıyla zorlaşıyor. Lakin hem eski hem yeni bir bilgi kaynağı var: İslâm Ansiklopedisi. Yalnızca İslâmî ilimler değil, beşeri ve toplumsal bilimler alanında bir kaynak. Hatta geçenlerde en çok okunan başlıklardan biri “Montrö” idi. Siz bu ansiklopedi için 200’den çok husus yazdınız. Bugün dijitalde hizmet veriyor, gördüğü bu talebi nasıl değerlendiriyorsunuz?
Ben Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi’ni Türkiye Diyanet Vakfı’nın en faydalı hizmetlerinden biri olarak görüyorum. İnternete konulması da hayli isabetli olmuştur. Biz de bu ansiklopediye 234 husus yazdıktan daha sonra bir epey unsurun redaksiyonunu yaptık, bunları adeta bir daha yazdık. bu biçimdece yeni jenerasyona de gelecek jenerasyonlara de değerli bir bilgi kaynağı bırakmış olduk.
Sizin Ferîdüddîn-i Attâr’dan çevirisini yaptığınız bir eser var, Allah dostlarının hayat öykülerinin ve hallerinin anlatıldığı Tezkiretü’l-evliyâ. Velîlerin hâllerini anlamak kolay değil. Malum, evliyâ menkıbelerinin hiç bir pahası olmadığını savunan bir anlayış da var. Evliyânın yaşadıkları hâllere nasıl bakmalıyız, nasıl değerlendirmeliyiz? Hele de günümüzde başlar bu kadar karışıkken!
Menkıbeleri hafifçee alan ve bunların hiç bir dinî bedelinin olmadığını söyleyenler evvelce beri varolagelmişlerdir. Günümüzde pozitivizmin geniş kitlelere yayılması yalnızca menkıbelerin muhaliflerini değil sûfîlerin muhaliflerini ve hatta dinin muarızlarını ve muhaliflerini de artırmıştır. Seküler bir hayat usulü bu süreci hızlandırmıştır. Ancak her şeye karşın “din” de var. Gerçek sûfîlik de evliyâ menkıbeleri de dinî hayata hareketlilik ve canlılık kazandırır.
“Bunların (evliyânın) kelamları Aziz ve Celil olan Allah’ın ordusundan birer askerdir”
“Dinde kıssa ve mesel fazlaca ehemmiyetlidir” halinde bir tespitiniz var. Ferîdüddîn-i Attâr’ın önsözü de epeyce ilgi cazibeli. Tam on beş sebeple uzun uzun anlatıyor kitabı niye yazdığını. niye kıssa-menkıbe okumalıyız?
Dinde kıssa ve mesel epeyce değerlidir ve bunlar Kur’ân‘da ve hadiste geniş yer meblağ. Kur’ân‘daki bir hayli mühlet kıssalarına yer verilen peygamberlerin ismini taşır. Ayrıyeten Bakara, Ankebût, Fil, Neml üzere mühlet isimleri de kıssalarla ilgilidir. Kehf ve Hadîd (mağara ve demir) müddetleri de o denli. Allah Teâlâ “Biz kıssaların en hoşunu sana anlatıyoruz, akl-ı selîm sahipleri için bunlarda çıkarılacak ve alınacak ibretler vardır” buyuruyor. Cüneyd-i Bağdâdî Hûd mühletinin 120. âyetini referans vererek “bunların (evliyânın) kelamları, Aziz ve Celil olan Allah’ın ordusundan birer askerdir” diyor. Attâr da bunu örnek vererek bir müminin günde 7-8 sayfa sayfa menkıbe okumasını, menkıbenin verdiği bildirisi anlayarak özümseyerek ve içselleştirmesini tavsiye ediyor. Amaç müminin olumlu ve uygun tarafta kendini geliştirerek yetkinleşmesi ve faziletli olmasıdır. Menkıbeler motamot Kur’ân‘daki kıssalar üzere müminin manevî ve manevî alanda değişim geçirip, huzura sükûna ve kalp itminanına kavuşmasını temin eder.
“Düşünün bundan 12 asır evvelce bir velînin içtenlikle söylemiş olduği bir kelam, ailedeki hengameyi bitiriyor.”
Sizin tercümeniz birinci vakit içinderda 1984’de yayımlanmış. Tekraren basılmış. Bu müddet zarfında hiç okurlardan size ulaşan oldu mu? Yahut bu kitap vesilesiyle size ulaşan, okurlardan yaşanmış kıssalar anlatıldı mı?
Bir gün Bursa’da halı ticareti yapan bir tanıdığımın dükkânına uğradım. Çay ısmarladı sohbete başladık. Dükkân sahibi burada esnaftan bir komşumuz var benim seni tanıdığını öğrenince dedi ki size uğrayınca haber ver, kendisiyle görüşmek istiyorum. Haber verdiler, komşusu geldi. Adam geldi saygılı bir biçimde karşımda el pençe durdu. Oturması teklif edildiği biçimde o ayakta durmayı tercih etti. Benden oldukça yaşlıydı. “Hocam benim bir kasvetim vardı Allah sizden razı olsun beni o ezadan kurtardınız” dedi. “Eşimle uzun yıllar süren bir kavgamız vardı, ondan kimi isteklerim olurdu ben istediğimi yaptırma konusunda o ise istediğimi yapmama noktasında direnirdi. Konutumuzda huzur diye bir şey yoktu Bir gün Tezkiretü’l-evliyâ kitabını aldım ve okumaya başladım. Orada Allah Teâlâ Bâyezîd-iBistâmî’ye şöyleki hitap etmişti: ‘Ey Beyazıt lisana benden dilediğini.’ Bâyezîd-i Bistâmî ise: ‘Mevlâm senden dilememeli, irade etmemeyi diliyorum’ demiş. Bundan anladım ki dilemekle ve dilemekte ısrar etmekle iş olmuyor. Uzun vakit dilemekte, istemekte ısrar ettim. Huzursuzluktan ve zahmetten öbür elime bir şey geçmedi, artık eşimden hiç bir şey istemeyeceğim dedim. O denli de yaptım. Birkaç gün geçtikten daha sonra benim bu halim eşimin dikkatini çekti, sana ne oldu diye sordu. Bir isteğimin olmadığını söylemiş oldum. O vakitten daha sonra ondan hiç bir şey istemediğim hâlde daha evvel yapmadığı isteklerimi yapmaya başladı.” Düşünün bundan 12 asır evvelden bir velînin içtenlikle söylemiş olduği bir kelam, ailedeki arbedeyi bitiriyor. Sûfîler “kalpten çıkan bir kelam, kalbe girer ve kalbi tesirler derler.” İşte yapıtın giriş kısmında Attâr’ın dediği tam da budur.
Nefsin isteklerinin hududu yoktur ve onun her istediğini yapmanın sonu hüsrandır. Zâhidlerin ve sûfîlerin dikkat çektikleri nokta burasıdır.
Velîlerin hayat öykülerini okuyup az yemek, az uyumak, az konuşmak, inzivâya çekilmek bahislerinde onların nefis terbiyesiyle ilgili yaptıklarını öğrenince hayrete düşmemek mümkün değil. Nefisleriyle her an çaba halindeler. Yapılması hayli sıkıntı hatta imkânsız görünüyor birinci etapta. Biz ise her şeyiyle hazzın tatmini üzerine inşâ edilmiş bir çağda yaşıyoruz. O işler eskidendi, onlar öteki biz öteki diyerek ipin ucunu bırakalım mı, yoksa günlük hayat içerisinde bizim de yapabileceklerimiz var mı?
Az yemek, az uyumak, az konuşmak, halvet ve inzivâ konusunda müminlerin örnek almaları gereken kişiselyet Resûl-i Ekrem’dir. Büyük Allah “Resûlullah’ta sizin için hoş bir örnek vardır” buyuruyor ve sûfîler de onu örnek alıyorlar. Çok az besin alan, az uyuyan, az konuşan toplumun haricinde ve yalnız yaşayan hiç evlenmeyen zâhidlerin ve sûfîlerin sayıları epey azdır, tek tüktür, istisnaîdir. Bu konularda zâhidlere ve sûfîlere hürmet duyulur ancak onlar üzere yaşamak gerekmez. Zâhidler ve sûfîler özel müminlerdir, ağır riyazetler, çetin mücâhedeler onlara mahsustur. Allah Resûlü çok perhizkarlığı men etmiştir. “Benim Ramazan haricinde oruç tuttuğum da tutmadığım da oluyor, evliliğimde var” demiştir. Zâhidler ve sûfîlerin özel hâlleri ve hayatları örnek alınmaz lakin bunlardan ibret alınır. Yasal ve mübah yollarla Allah Tealanın bizlere lutfettiği nimetlerden ölçülü ve istikrarlı bir biçimde zevk de alırız haz da. Bu nimetleri bize ihsân eden Mevlâmıza hamd ve şükür ederek sevap da kazanırız. Lakin ölçüyü kaçırarak işi hazcılığı ve hedonizme vardırmayız. Maddî ve cismanî zevkler konusunda gevşek davranmak, ipin ucunu kaçırmak birfazlaca külfete ve rahatsızlıklara yol açtığından nefsi disiplin altında tutmak her taraftan faydalıdır. Nefsin isteğinin hududu yoktur ve onun her istediğini yapmanın sonu da hüsrandır. Zâhidlerin ve sûfîlerin dikkat çektikleri nokta da burasıdır. İslâm da sûfîlik de her vakit makul ve legal olanı tavsiye eder. Birtakım zâhidlerin ve sûfîlerin bize ifrat üzere görünen hâlleri ise genel olarak muvakkaktır. Yani muhakkak vakit ve kaidelerle sonludur, diğerlerine da örnek değildir.
“Anadolu’daki İslâmî niyet ve tasavvuf tarihini araştıranlar kesinlikle bu yapıta muhtaçtır” diyorsunuz. Yapıtı bu kadar değerli kılan nedir?
Sadece Anadolu değil ister Balkanlar’da, Kafkaslar’da ister diğer bir İslâm diyarında olsun tasavvuf alanında araştırma yapanlar Tezkiretü’l-evliyâ’nın dinî hayat üstündeki tesirini dikkate alırlarsa daha gerçek sonuçlara ulaşırlar diye düşünüyorum. Bu eserdilk evvelce de sûfîlerin hayat kıssalarını ve fikirlerini anlatan “Tabakât” çeşidi kitaplar (sûfîlerin biyografilerini içeren eserler) yazılmıştır. Lakin Attâr’ın yapıtı daha öncedenki yapıtlarda mevcut olan ayrıntıları kapsadığı üzere onlarda mevcut olmayan birtakım ayrıntıları de içerir. Attâr bu yapıtı sade, hoş, akıcı ve anlaşılır bir lisanla, beraberinde edebî ve parlak bir üslupla yazmıştır. Bu özelliği prestiji ile yalnızca araştırmacılar tarafınca değil halk tarafınca da okunmuştur ve istifade edilmiştir. Anadolu Türkçesine çeviri edilmekle birlikte yapıtın Farsça metni de okunmuştur ve tanınan bir niteliği mevcuttur. Attâr’ın kullandığı lisan pek etkilidir. Bu bakımdan araştırıcılar kadar sûfîliğe ve canlı bir dinî hayata ilgi duyan her insanın bu yapıtı özümseyerek okumalarında yarar görüyorum.
KAYNAK: MUKADDER YILDIRIM / HABER7